Powiat Chełmiński

Informacje o powiecie

Położenie powiatu
Położenie geograficzne
Powiat chełmiński, który liczy 53.390 mieszkańców, zajmuje obszar 527,6 km 2 . Obejmuje swymi granicami miasto Chełmno oraz sześć gmin wiejskich: Chełmno, Kijewo Królewskie, Lisewo, Papowo Biskupie, Stolno i Unisław. Położony w centralnej części województwa kujawsko-pomorskiego graniczy od północy z powiatem świeckim i grudziądzkim, od wschodu z powiatem wąbrzeskim, od południa z powiatem toruńskim, a od zachodu z powiatem bydgoskim.
Przez teren powiatu przebiegają dwie drogi krajowe, nr 1 i nr 55, zapewniając doskonałe połączenie z Toruniem, Bydgoszczą oraz Gdańskiem.
Obszar powiatu chełmińskiego obejmuje Wysoczyzna Chełmińska oraz Dolina Fordońska położona na terenach wzdłuż Wisły. Ukształtowanie terenu jest bardzo urozmaicone, a obecną formę zawdzięcza ostatniemu zlodowaceniu. Najbardziej rozległymi formami ukształtowania powierzchni są płaskie i faliste wysoczyzny morenowe. Jedynie w okolicach Chełmna, Wisła wytworzyła swój własny obszar pradoliny, gdzie dominują przede wszystkim wydmy paraboliczne i wałowe.

Rys historyczny
Pierwsi na terenie dzisiejszego powiatu chełmińskiego, ok. 10 tysięcy lat temu, pojawili się myśliwi, którzy zakładali swe obozowiska na piaszczystych wydmach.
Zachowanymi świadectwami okresu kształtowania się państwa Piastów są liczne występujące na terenie powiatu grodziska wczesnośredniowieczne pochodzące z okresu IX-XII w. takie jak Góra Św. Wawrzyńca w Kałdusie czy grodzisko na wyspie w Jeleńcu.
W tym czasie ziemia chełmińska pod względem administracyjnym stanowiła samodzielną kasztelanię w ramach księstwa mazowieckiego, a jej głównym grodem było Chełmno, umiejscowione wówczas najprawdopodobniej w rejonie dzisiejszej wsi Kałdus. Wyniki prowadzonych badań archeologicznych dowodzą, iż rejon ten mógł być w tym okresie ważnym centrum chrystianizacyjnym, o czym świadczą odkryte pozostałości baptysterium i świątyni romańskiej z początku XI w.
W 1222 r. szereg miejscowości ziemi chełmińskiej zostało przekazanych przez księcia Konrada Mazowieckiego biskupowi Chrystianowi, aby ułatwić mu prowadzenie działalności misyjnej. W 1228 r. zostało przez księcia poczynione podobne nadanie, lecz tym razem dla rycerzy Zakonu NMP zwanych popularnie Krzyżakami. Od tej pory aż do 1466 r. losy ziemi chełmińskiej związane były z działalnością zakonu krzyżackiego. To właśnie Krzyżakom zawdzięcza swą lokację stolica obecnego powiatu – Chełmno. Przywilej lokacyjny z 1233 r. stał się wzorcowym aktem prawnym dla przyszłych lokacji zarówno na terenie państwa zakonu krzyżackiego, jak i państw ościennych. Dzięki polityce zakonu krzyżackiego Chełmno zyskiwało na znaczeniu i wkrótce zostało włączone do Związku Hanzeatyckiego i stało się jednym z najbardziej rozwiniętych miast w strefie Morza Bałtyckiego. Na terenie miasta osiedlali się nie tylko mieszkańcy państwa zakonnego, ale też kupcy z Pomorza Zachodniego, Śląska, Rzeszy, Niderlandów, Szkocji i Danii. Trwałą pozostałością krzyżackiego okresu w dziejach ziemi i powiatu chełmińskiego jest przepiękna architektura gotycka Chełmna oraz pozostałości zamków krzyżackich i liczne zabytkowe kościoły parafialne na terenie powiatu.
Trzy wieki dzielące podpisanie drugiego pokoju toruńskiego (1466) i traktatu rozbiorowego (!772) to okres względnej stabilizacji politycznej i rozbudowanych samorządów szlacheckich na tych terenach. Co prawda samo Chełmno zniszczone w wyniku wojny trzynastoletniej straciło na swym dawnym znaczeniu, ale od XVI w. na terenie całego powiatu nastąpiło ponowne ożywienie gospodarcze, kulturalne i religijne związane z przybyciem osadników holenderskich.
Rozwój regionu został przerwany działaniami wojennymi w XVII i XVIII w. oraz epidemią dżumy grasującej w tym rejonie.
Wraz z upadkiem Rzeczypospolitej w XVIII w. nastąpiły też zmiany w zakresie przynależności administracyjnej powiatu chełmińskiego. Teren ten został włączony do Prus i podporządkowany rejencji kwidzyńskiej.
Po odzyskaniu niepodległości i przejęciu w 1920 r. pełnej władzy na tym terenie przez Polaków dokonano kolejnego podziału administracyjnego i Chełmno stało się siedzibą powiatu wchodzącego w skład województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu.
Lata 1939-1945 to okres niespotykanej do tej pory w dziejach powiatu chełmińskiego martyrologii ludności polskiej i żydowskiej. W wielu miejscowościach rozpoczęły się masowe aresztowania i egzekucje duchowieństwa, przedstawicieli inteligencji polskiej, działaczy społecznych, oświatowych, liderów przedwojennych organizacji politycznych i zawodowych. Prześladowania ludności polskiej na tych terenach trwały także po wkroczeniu w 1945 r. Armii Czerwonej. W wyniku łapanek i aresztowań NKWD internowano, a następnie deportowano do łagrów w głąb ZSRR wielu Polaków z powiatu chełmińskiego. Wydarzeniom tym towarzyszył również masowy exodus miejscowej ludności niemieckiej, którą wywożono za Odrę.
Pod względem przynależności administracyjnej powiat chełmiński należał do województwa pomorskiego ze stolicą w Bydgoszczy. W wyniku reformy administracyjnej kraju w 1975 r. powiaty przestały istnieć, a teren obecnego powiatu został włączony do województwa toruńskiego. Dopiero ostatnia reforma administracyjna spowodowała, że z dniem 1 stycznia 1999 r. na nowo został powołany powiat chełmiński.

Walory turystyczno - przyrodnicze
Teren obecnego powiatu chełmińskiego to obszar wyjątkowo atrakcyjny dla turystów zarówno pod względem cennych obiektów zabytkowych jak i osobliwości przyrodniczych.
Odkrycie szczególnego uroku Chełmna i jego okolic umożliwiają szlaki turystyczne:
- czerwony - „Zamków i martyrologii” – 40 km,
Chełmno – Klamry – Rybieniec – Stolno – Małe Czyste – Wielkie Czyste – Storlus – Papowo Biskupie – Wrocławki – Dubielno – Lipienek – Kornatowo,
- żółty - „Rezerwatów” – 46 km,
Chełmno – Góra św. Wawrzyńca – Kałdus – Starogród – Kiełp – Zbocza Płutowskie – Parów Płutowski – Płutowo – Szymborno – Gołoty – Unisław – Raciniewo – Gzin – Linie – Dąbrowa Chełmińska – Reptowo – Mózgowina – Las Mariański – Ostromecko – Strzyżawa – Wielka Kępa Ostromecka – Bydgoszcz ( Fordon ),
- zielony - „Starego Chełmna” – 16 km,
Chełmno – Kępa Panieńska – Jezioro Starogrodzkie – Góra św. Wawrzyńca – Starogród Dolny – Starogród – Kałdus – Uść – Chełmno,
- czarny - „Panoramy Chełmna” – 8 km,
Chełmno – Uść – Brzozowo – Osnowo – Dworzyska – Chełmno,
- czarny - „Historii Unisławia” – 2 km,
Unisław (PKP) – Unisław (Góra Zamkowa) – Unisław (grodzisko),
- czarny - „Pamięci września 1939 r.” – 2 km,
Płutowo (pomnik) – Płutowo (PKS) – Płutowo (miejsce straceń),
- czarny - „Ofiar 1939 r.” – 3 km,
Małe Czyste – Dorposz Szlachecki (żwirownia).

Prawdziwą perłę powiatu stanowi Chełmno, nazywane „polskim Carcassone", od 770 lat posiadające prawa miejskie. Malowniczo położone na skarpie wiślanej do dziś zachowało sylwetkę grodu średniowiecznego. Najważniejszymi zabytkami są prawie w całości zachowane mury miejskie (2270 m) z przełomu XIII/XIV w., szachownicowy układ ulic, gotyckie kościoły oraz kamienice mieszczańskie. W centrum znajduje się jeden z największych rynków średniowiecznych w Polsce z głównym zabytkiem miasta, renesansowym ratuszem.
Również ziemie sąsiadujące z Chełmnem obfitują w cenne obiekty kulturowe, będące pozostałością wielowiekowej historii ziemi chełmińskiej. Należy tu wymienić choćby ruiny zamku krzyżackiego z przełomu XIII i XIV w. w Papowie Biskupim, kościół parafialny z XII w. w Kijewie Królewskim, barokowy kościół w Starogrodzie czy też zespół dworsko-pałacowy oraz kościół w Wabczu.
Jednak największy wpływ na malowniczość krajobrazu powiatu chełmińskiego ma unikalna fauna i flora chroniona w pięciu rezerwatach przyrody:
- „Ostrów Panieński” (14,77 ha) – utworzony dla ochrony dużego i stosunkowo naturalnego kompleksu leśnego na siedlisku łęgu wiązowo-jesionowego w dolinie dolnej Wisły, ze stanowiskami rzadkich gatunków roślin, w tym trufli letniej.
- „Łegi na Ostrpowiu Panieńskim” (34,42 ha) – położony w sąsiedztwie rezerwatu „Ostrów Panieński” ma zbliżone warunki siedliskowe. Panuje w nim podobnie wykształcony łęg wiązowo-jesionowy.
- „Płutowo” (17,96 ha) – utworzony dla ścisłej ochrony lasu mieszanego na zboczach parowu wciętego w krawędź doliny Wisły. Współpanującymi są tu okazałe graby liczące 90-120 lat, dęby ok. 200 lat i również wiekowe lipy, klony, buki i jesiony.
- „Zbocza Płutowskie” (19,49 ha) – znajduje się 15 km od Chełmna i obejmuje fragment prawego zbocza doliny Wisły. Rezerwat zabezpiecza rzadką florę, tj. zespoły roślinności stepowej tworzące niewielkie, ale prawie już reliktowe wysepki.
- „Góra Św. Wawrzyńca – (0,70 ha) – położony w południowj części Uroczyska Uść na krawędzi doliny Wisły, między Chełmnem a Kałdusem. Teren ten objęty jest ochroną nie tylko z uwagi na walory przyrodnicze, ale również z uwagi na wyjątkową wartość historyczną istniejącego tu grodziska.
Uzupełnieniem krajobrazowo-turystycznych walorów powiatu są jeziora, głównie starorzecza oraz znaczne powierzchnie mokradeł, pełniących funkcje ekologiczne i retencyjne. Najlepiej zagospodarowane turystycznie jest Jezioro Starogrodzkie, miejsce letniego wypoczynku mieszkańców Chełmna i okolic oraz odwiedzających powiat gości.
Piękno i wartość historyczna Chełmna, unikalne obiekty zabytkowe w jego okolicy, rezerwaty, występujące na tych terenach chronione gatunki fauny oraz 3129,9 ha lasów składają się na część, utworzonego w 1999 roku, Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Wisły.
Wielu turystów doceniło już niezwykły urok i walory tych terenów. A kto raz zawita w gościnnych progach powiatu chełmińskiego oraz rozsmakuje się w niepowtarzalnym klimacie łączącym piękno natury i historii, ten zawsze będzie chciał tu powrócić.